- اختلالات رفتاری
دوران کودکی از مهمترین مراحل زندگی است که در آن شخصیت فرد پایه ریزی شده و شکل می گیرد. اغلب اختلالات و ناسازگاریهای رفتاری پس از دوران کودکی ناشی از کمبود توجه به دوران حساس کودکی و عدم هدایت صحیح در روند رشد و تکامل است. این بی توجهی منجر به عدم سازش و انطباق با محیط و بروز انحرافات گوناگون در ابعاد مختلف برای کودک می شود. برای آنکه کودک بتواند مراحل طبیعی رشد و نمو را بگذراند و دارای شخصیت محکم و باثباتی شود محیط مناسبی لازم است. در این نردبان رشد ونمو، محیط، خانواده، مدرسه و بالاخره اجتماع هریک دارای نقش مشخصی می باشند، ولی از همه مهمتر نقش محیط مدرسه و خانواده یعنی چگونگی برخورد و ارتباط والدین و مربیان با کودک است.
مشکل رفتاری به رفتار فردی اطلاق می شود که بدون پایین بودن بهره هوشی، تعادل روانی و رفتاری، از اندازه عمومی اجتماع دور و دارای شدت، تکرار، مداومت در زمانها و مکانهای متعدد باشد. به طوریکه در عملکرد تحصیلی، رفتاری فرد دچار درماندگی و کاهش میزان کارایی می شود، این گونه کودکان مرتب از سوی اطرافیان بطور مستقیم یا غیر مستقیم طرد میشوند .
- ضرورت تشخیص و درمان اختلالات رفتاری در دوران کودکی :
مشکلات رفتاری کودکی با دوران بزرگسالی در ارتباط است. در یک بررسی بر روی کودکان ۵ ساله که در کلینک روانپزشکی تحت پی گیری قرار گرفته بودند، سه تا ۶ سال بعد، عده قابل توجهی از آنها هنوز در گیر مسئله خود بودند. دوسوم کودکانی که دچار ترس و شب ادراری بودند هنوز این مشکلات را داشتند. در یک بررسی مشخص شد تمامی مادرانی که کودکشان دچار یکی از انواع مشکلات رفتاری بوده اند، خواستار راهنمایی و مشاوره بودند و ۷ درصد مادران ابراز میکردند که مشکلات رفتاری کودکشان اثرات سوء بر کل خانواده داشته است. بنابراین شناسایی سریع و بموقع مشکلات رفتاری کودکان، امکان درمان سریعتر آنان را مهیا می سازد.
- انواع و تفاوت‌های اختلالات رفتاری :
اختلالات رفتاری در بین شایع‌ترین اختلالات سلامت روانی در بین پسران و دختران است. چهار نوع اصلی اختلال رفتاری عبارتند از:
- رفتار پرخاشگرانه: رفتاری که باعث یا تهدید کننده آسیب جسمی به مردم یا حیوانات گردد.
- رفتار غیرپرخاشگرانه : رفتاری که باعث آسیب‌رساندن یا از دست دادن اموال گردد.
- تقلّب یا دزدی: رفتاری که شامل دروغگویی یا دزدیدن اموال دیگران باشد.
- نقض شدید قوانین: رفتاری که شامل زیرپا گذاشتن قوانین و قواعد متداول باشد، نظیر فرار از مدرسه یا رعایت نکردن ساعت منع رفت و آمد شبانه.
به علاوه، اختلالات رفتاری به دو دسته تقسیم‌بندی میشوند: نوعی که در دوران کودکی آغاز می‌شود (نشانه‌ها پیش از ۱۰ سالگی ظاهر میشوند) و نوعی که در دوران نوجوانی آغاز می‌شود (نشانه‌ها پس از ۱۰ سالگی ظاهر میشوند). بیماران نوع اول کسانی هستند که غالباً پرخاشگری جسمی و فیزیکی نسبت به دیگران دارند و دارای ارتباطات ضعیفی با دیگران می‌باشند. آنها ممکن است سابقه اختلالات دیگری نظیر اختلال نافرمانی و خودسری یا اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی (ADHD) را نیز داشته باشند. اختلال رفتاری به ندرت پس از ۱۶ سالگی بروز می‌کند.بیماران نوع دوم کمتر احتمال دارد که رفتار پرخاشگرانه نسبت به دیگران بروز دهند و معمولاً روابط عادی‌تری با دیگران دارند. آنها معمولاً دچار اختلالات رفتاری ماندگار نمی‌گردند و نسبت به بیماران نوع اول، احتمال کمتری دارد که در بزرگسالی دچار اختلال شخصیت جامعه‌ستیزی شوند.
- علل اختلال رفتاری :
برخی عوامل در بروز اختلال رفتاری نقش برجسته‌ای دارند. این عوامل شامل تعارضات در محیط خانوادگی کودک از جمله بهره‌کشی، بی‌توجهی، مشکلات زناشویی والدین و اعتیاد آنها می‌باشد. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کودکانی که خیلی شلوغ و عصبی هستند در معرض خطر بیشتری برای ابتلاء به اختلال رفتاری در آینده قرار دارند. کودکانی که دچار اختلال رفتاری باشند احتمال دارد در اوان کودکی دارای اختلال نافرمانی بوده‌اند. داشتن سابقه اختلالات روانی نظیر نقص توجه-بیش‌فعالی، اسکیزوفرنی و اختلال خلق نیز خطر ابتلاء به اختلال رفتاری را افزایش می‌دهد، به ویژه اگر یکی از والدین چنین سابقه‌ای داشته باشد. پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهند که کودکانی که رفتار پرخاشگرانه یا بسیار هیجان زده از خود نشان می‌دهند نیز بیشتر در معرض ابتلاء به اختلال رفتاری قرار دارند.
عوامل دیگری که می‌توانند با اختلال رفتاری ارتباط داشته باشند عبارتند از:
- آسیب مغزی
- مشکلات ژنتیکی
- سیگاری بودن مادر در دوران بارداری
- بی‌سرپرست بودن کودک
- طرد شدن از سوی همسالان یا نزدیکی با همسالان بزهکار
اختلال رفتاری بیشتر در پسران وجود دارد تا دختران. بین ۶ تا ۱۶ درصد پسران و ۲ تا ۹ درصد دختران ممکن است دارای این اختلال باشند. درصد این اختلال در جوامع شهری در حال افزایش است.
- علایم و نشانه‌های اختلال رفتاری :
کودکان و نوجوانانی که دچار اختلال رفتاری هستند ممکن است دارای چند نشانه مختلف باشند. بعضی از این نشانه‌ها بیشتر به جنسیت کودک ارتباط دارد.
پسران بیشتر احتمال دارد که رفتار پرخاشگرانه نسبت به دیگران داشته باشند و با رفتار قلدرمآبانه، دعوا و زد و خورد راه بیاندازند. همچنین احتمال دارد رفتارهای بیرحمانه نسبت به دیگران و نیز حیوانات داشته باشند. در حالی که دختران بیشتر احتمال دارد دروغ بگویند، از کلاس درس مدرسه غیبت کنند و از خانه فرار کنند.
- نشانه‌های مرتبط با اختلال رفتاری عبارتند از:
- پرخاشگری
- رفتار بیرحمانه نسبت به سایر مردم و حیوانات
- فحاشی
- تحمل کم در مقابل ناکامی
- تحریک‌پذیری
- دروغگویی
- رفتارهای پرخطر و بی‌پروا (مانند روابط جنسی، نقض قانون)
- سوء مصرف مواد
- فوران خشم
- مشکل در بیان یا احساس همدردی
طبیعت نشانه‌ها، تعیین کننده درجه اختلال رفتاری (خفیف، متوسط، شدید) است:
• خفیف. نشانه‌ها فقط به اندازه‌ای هستند که تشخیص اختلال رفتاری را ممکن می‌سازند و باعث آسیب‌های جزئی میشوند. به عنوان نمونه دروغگویی، فرار از مدرسه و نقض ساعت رفت و آمد شبانه.
• متوسط. نشانه‌ها از نظر تعداد بیشتر از حالت خفیف هستند و رفتارها بر دیگران اثر می‌گذارند. به عنوان نمونه دزدی بدون روبرو شدن با قربانی و تخریب.
• شدید. نشانه‌ها بسیار بیشتر از حداقل لازم برای تشخیص اختلال رفتاری هستند. به علاوه، رفتارها باعث آسیب قابل ملاحظه به دیگران می‌گردد از قبیل آزار جسمی، تجاوز جنسی، استفاده از اسلحه، دزدی در عین روبرو شدن با قربانی و شکستن قفل و ورود غیرقانونی.
- روشهای تشخیص اختلالات رفتاری
تشخیص اختلال رفتاری ممکن است از هنگامی که والدین به خاطر نافرمانی و سرکشی، کودک خود را نزد پزشک خانواده می‌برند آغاز گردد. بیشتر اوقات این نافرمانی به صورت تهدید به ترک مدرسه یا واقعاً انجام این عمل بروز می‌کند. پزشک احتمالاً با انجام آزمایش‌های کامل و بررسی دقیق پرونده پزشکی سعی می‌کند بیماری‌های جسمی را در صورت وجود تشخیص دهد.
چنانچه پزشک موفق به این کار نشد و مشکوک به اختلال رفتاری یا سایر مشکلات روانی گردید کودک را به متخصص سلامت روان نظیر روان‌شناس یا روان‌پزشک اطفال ارجاع می‌دهد. این متخصصان، توانش حرکتی، شناختی، تحصیلی و اجتماعی کودک را مورد ارزیابی قرار می‌دهند و نیز رفتار کودک در مدرسه، با همسالان، در خانه با اعضای خانواده و با دیگر اعضای جامعه را بررسی می‌کنند. به علاوه، برخی آزمون‌های استاندارد یا سایر ابزارهای ارزیابی روانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. است بیمار و افراد خانواده‌اش درباره هرگونه رفتار غیرعادی مورد مصاحبه قرار گیرند.
تشخیص اختلال رفتاری می‌تواند دشوار باشد. با وجودی که متخصصان سلامت روان از طریق مصاحبه با پرستاران، معلمان یا دیگران، دیدگاه عینی‌تری نسبت به رفتارهای کودک به دست می‌آورند امّا این اطلاعات محدود است. کودکانی که اختلال رفتاری دارند ممکن است رفتارهای ناشایست خود را از کسانی که دوستشان دارند مخفی نگه دارند.
- نقش تأثیرگذار والدین :
با گذشت زمان والدین ممکن است در مقابل مشکلات رفتاری فرزندشان از راهکارهای تربیتی ناسازگارانه استفاده کنند. البته این امر می تواند در حفظ یا برطرف کردن مشکلات رفتاری موجود مؤثر باشد به همین خاطر یکی از مؤلفه های درمان جامع برای درمان این افراد کار مستقیم با والدین است تا برای افزایش نتایج مثبت، رفتارهایشان را تغییر دهند.
از آنجایی که داشتن والدین ضعیف یکی از مهم ترین عامل پیامدهای منفی طولانی مدت در کودکان با مشکلات رفتاری است، تغییر و اصلاح مؤثرانه نحوه عمل این والدین از اهمیت برخوردار است. بنابراین آموزش رفتاری به والدین یکی از مؤثرترین راهها برای اصلاح رفتار آنها و در نتیجه درمان این مشکل است.
آموزش رفتاری به والدین در درمان کودکان ADHD اختلال مخالفت نافرمانی و نیز بسیاری از اختلالهای درون سازی از پیشینه طولانی مدت و موفقیت آمیزی برخوردار است. آموزش رفتاری والدین آشکارا برای آنها آموزشهای مربوط به تکنیکهای تغییر رفتار را فراهم می آورد. این تکنیکها مبتنی بر اصول یادگیری اجتماعی هستند. به والدین آموزش داده می شود تا پیش آیندها و پیامدهای رفتار کودک خود را تشخیص و دستکاری کنند، رفتارهای مشکل آفرین را هدف قرار داده و بررسی کنند. رفتارهای اجتماعی را از طریق تحسین، توجه مثبت، پاداشهای محسوس مورد تشویق قرار داده و رفتارهای ناخواسته را طریق نادیده گرفتن با برنامه، وقفه و دیگر تکنیکهای مربوط به روشهای غیرجسمانی (مثل حذف امتیازات) کاهش دهند.